از مهمترین مباحثی که در جامعهشناسی خانواده مطرح است، تغییر خانواده از گسترده به هستهای است. اتفاقی که تنها در فرایند مدرن شدن یک جامعه رقم میخورد. خانواده گسترده را جمعی میگویند که حداقل سه نسل در آن زندگی کنند. در مقابل، خانواده هستهای آن است که متشکل از فقط، دو نسل باشد.
حال مدرن شدن یک جامعه چه دارد که تغییر کمی و نسلی در خانواده ایجاد میکند؟ اهتمام اعضای خانواده گسترده به کارجمعی برای تأمین مخارج خود هرچند زحمت داشت، اما استفاده از دسترنجی که برای رفع نیاز خانواده فراهم شده بود، کار کردن را به ارزشی درونی و سپس ارزشی اجتماعی مبدل ساخت. این ارزش سبب میشد تا پسران نوجوان یک خانواده خیلی زود وارد فضای کار شده و طعم مسئولیتپذیری را پیش از آنکه در کشاکش تشکیل خانواده قرار بگیرند، بچشند. به تعبیری تولید کار و کار تولیدی در خانواده از آن جهت که با تعهد و تلاش جمعی عجین شده بود، به موفقیت و رفاه جمعی میرسید.
با صنعتی شدن جوامع و افزایش توسعه شهری، کار جمعی رفتهرفته جای خود را به مشاغل اداری و فردی داد. خانواده از نظر کمی دچار کاهش نسلی شد و درنهایت این امر، ایجاب میکرد تا متناسب با زیست مکانیکی مدرن، تقسیم کار اجتماعی صورت بگیرد. مسئلهای که فرزندان را خیلی دیر در عرصه جامعهپذیری قرار میداد. تقسیم کار هرچند نیاز عمومی و متنوع مردم را برطرف میساخت، اما مانع از گسترش مسئولیتپذیری اعضای خانواده در قبال تلاش جمعی شد؛ زیرا با گذشت زمان هر میزان جمعیت افزایش مییافت، اما بسترهای کار جمعی تغییر کمی نمیکردند و از سویی کارهای کاذب با درآمد کم نمیتوانستند از پس هزینههای مختلف زندگی مدرن برآیند. زین رو رسیدن به زندگی راحت و مفرح برای عضوی از اعضای خانواده بیش از آنکه لباس واقعیت بر تن کند، جامهای از خیال و آرزو پوشید.
این مسئله سبب شد تا درک از زندگی جمعی زمانی ارزش پیدا کند که خواستهها و آرزوهای زیست فردی برآورده شود. بر این اساس مشارکت عمومی در امور اقتصادی و تعهد جمعی برای کار، معنای خود را از دست داده و تنها سلیقه و خواست اشخاص اعتبار پیدا میکند. به بیان دیگر، مردم یک جامعه با رشد فردگرایی(لیبرالیسم) در جامعه هیچگاه تن به کار نخواهند داد؛ چراکه کار با مسئولیت اجتماعی همراه بوده و مسئولیت اجتماعی یعنی جامعهپذیری که در نهایت با خواست فردی در تعارض قرار میگیرد.
بنابراین جامعه مدرن بیش از آنکه تعهدی جمعی برای ارزشنگاری کار بسازد، به واسطه تقویت و ترویج زیست رفاهطلبانه شخصمحور، هویت جمعی را به هویت فردی تقلیل داده که سرانجام آن چیزی جز فروپاشی نظام اقتصادی و اجتماعی، همچون خانواده نخواهد بود؛ زیرا خانواده مقیاس کوچکتری از جامعه است و اگر فراگرد مسئولیتپذیری در آن آموزش داده نشود، بدون تردید جامعهپذیری اشخاص و طبیعتاً ارزشیافتن کار جمعی برای رفاه جمعی نیز رو به نابودی خواهد گرایید. درنتیجه چنین میتوان گفت که اگر فردی با ضربه بر صفحه تلفن همراهش انتظار کسب درآمد سرشار را دارد، به جهت تأثیری است که از توسعه شهری و مقتضیات فرهنگی آن گرفته است.
خدمت جمعی نه استخدام فردی!
جامعهای که لذت شخصی را بر خدمت عمومی ترجیح میدهد، با صورتبندی جدیدی از استخدامگری و بهرهکشی مواجه شده است. این جامعه به دلیل فردمحوری و عدم پذیرش قواعد زیست اجتماعی، کار را توأم با استخدام شدن یا به استخدام گرفتن چند نفر برای رسیدن به منفعتی شخصی قلمداد میکند، حال آنکه در نگاه دینی و فطری، کار مساوی با خدمت متقابل و مسئولیتپذیری همگانی است. قرآن در آیه ۳۲ سوره مبارکه زخرف، علت اختلاف مراتب انسانها را – در بهرهمندی از نعمتها – تعاونشان با یکدیگر دانسته است، و این همیاری دلیلی مهم بر جامعهپذیری و دوری از فردگرایی است. (برگزیده تفسیر نمونه/ج۴/ص۳۶۹)
نیک میبینیم، بهرهکشی مدرن، نه از سر خدمت و تعاون متقابل، بلکه از روی طمع و حرص برای مالاندوزی بیشتر جهت مصرف و سود شخصی است. زین رو مصرف گرایی از لوازم فرهنگی توسعه غربی شمرده میشود. در مقابل اسلام، کار را ترویج میکند تا انسان از خودمحوری خارج شده و به جهت تلاش جمعی که در ذات کار نهفته است، رحمت پروردگار را به سمت جامعه سرازیر کند. علاوه بر مطالب فوق، استخدامگری در زیست مدرن، انفعال فرد را در عرصه اجتماعی نتیجه میدهد، اما در خدمت اجتماعی، انسان خود فاعلیت داشته و بر اساس ارادهای مبتنی بر ایثار فعالیت میکند. به همین سبب، کار عامل استقلال شخصیت و عزتمندی انسان دانسته شده است. (تعلیم و تربیت در اسلام/ شهید مطهری/ ص۲۸۴)
با دقت به تفاوتهای مذکور میتوان چنین عنوان کرد که ترویج مصرفگرایی از موانع مهم مسئولیتپذیری جمعی است و این امر با ایجاد جامعه مصرفی، انفعال جمعی را تولید کرده و بهرهکشی انسانی در قالب تقسیم کار صورت میپذیرد. در مقابل اسلام با اهتمام به کار، هویت جمعی را تقویت میکند تا جامعهپذیری با تضمین عاملیت انسانها نهادینه شود.
سوگیری در سایهها
دیدگاهتان را بنویسید